Bilişim Dergisi
(Sayı:195 – Ekim 2023)
“Uygarlık yolunda başarı yenileşmeye bağlıdır. Sosyal hayatta, iktisadi hayatta,
ilim ve fen sahasında başarılı olmak için yegâne gelişme ve ilerleme yolu budur.”
Atatürk
“Yolunda yürüyen yolcunun, yalnız ufku görmesi yeterli degildir.
Mutlaka, ufkun ötesini de görebilmesi gerekir.”
Atatürk
Giriş
Yıllar önce (1995), düzenlemiş olduğum uluslararası bir konferansın bildiri kitabının önsözünde özetle şöyle yazmıştım: “Ne kadar ileri olursa olsun, içinde bulunan durum değiştirilmeden gelişme gerçekleşemez. Kişi, kurum, ya da ülke olarak kendilerini aşamayanlar, başkalarını aşamazlar. Dolayısıyla kalkınma ve gelişme için en önemli etken kendini aşabilmektir. [1]” Daha sonra (2002), Dünyadaki en eski modelleme ve benzetim derneğinin, etik kurulunun başkanı olarak, kurul üyeleriyle, benzetim mesleğinin etik ilkelerini geliştirmiştik [2]. 1990’da derlemiş olduğum bir kitapda, yazılım mühendisliğinde yapay zekâ konusunu irdelemiş ve bilgi işleme yetenekli makinelere ek olarak ˗günümüzde akıllı makineler de denen˗ asıl görevlerine ek olarak, bilgi işleme yeteneği de olan makineler konusunu da irdelemiştim [3].
Atatürk’den Esinlenme
Bu yazımda, Atatürk’ümüzün, “Uygarlık yolunda başarı yenileşmeye bağlıdır. Sosyal hayatta, iktisadi hayatta, ilim ve fen sahasında başarılı olmak için yegâne gelişme ve ilerleme yolu budur.” özlü sözüyle açıklığa kavuşturduğu gibi, yenileşmeyi bir amaç değil, uygarlık yolunda başarı için bir araç olduğunu vurgulamayı tasarlıyorum.
Gene Atatürk’ün, “Yolunda yürüyen yolcunun, yalnız ufku görmesi yeterli degildir. Mutlaka, ufkun ötesini de görebilmesi gerekir.” özlü sözüne uyarak, yararlı olabilen bazı konuların hangi koşullarda zararlı da olabileceğini, o zararlı durumlardan kaçınma önlemlerini sistem yaklaşımı ile irdelemeyi tasarlıyorum. Örneğin, çoğu kez yenileşmenin yararları söz konusu olur, oysa yenileşme ile gelen teknolojiler, etik ve görgü kurallarına göre kullanılmazsa, toplumda, huzur bozan ve hatta ölümcül olabilecekleri gibi uygarlıktan uzaklaşmada da etkin olabilirler.
Uygarlık
Uygar sözcüğü hem toplumları hem de kişileri nitelendirmekte. Örneğin, kişileri nitelendirirken, “kültürlü, eğitimli, görgü kurallarına uyan” anlamını belirtiyor. Uygar bir toplumdaki uygar bir insan, uygarlık nimetlerinden yararlanabilir. Ama, uygarlık olanaklarını başkalarını rahatsız edecek ya da başkalarına zarar verecek şekilde kullananlar, uygarlık tanımının dışında kalmakta.
Bilişim Çağı ve Aşırı Bağlantılı Dünya
Yapımlarına 1940’larda başlanan sayısal bilgisayarlardaki hızlı gelişme ve yaygın kullanılmaları sayesinde eriştiğimiz bilişim çağı yaşamın her alanını etkiledi. TBD’nin bilişim terimleri sözlüğünde , içinde İngilizce “digital” teriminin geçtiği 1400’den fazla terimin olması, sayısal bilgisayar uygulamalarının ne kadar yaygın olduğuna tanıklık etmekte [4].
Günümüzde dünya, artık sadece bağlantılı değil, aşırı bağlantılı. Genelağ (internet) kullanıcı sayısı, 2016’da 3,4 milyar iken, 2021’de (o zamanki dünya nüfusunun % 65’i olan) 5,2 milyara çıkmış durumda. Amazon’dan Zoom’a, internette 19 ortamda bir dakikada yapılan işlem sayısı ve üretilen veri hakkında ayrıntılı ve çarpıcı bilgi “visual capitalist”te verilmekte [5]. İnsanların kullandığı bu bağlantılara, nesnelerin interneti, algıların interneti, davranışların interneti, gereçlerin interneti, somut şeylerin interneti, üretim interneti ve her şeyin interneti ile bilgiağı (web) sayfaları da eklenince bilişimsel bağlantının boyutunun görkemi ortaya çıkmakta. Bu yaygın evrensel iletişim, birkaç yönden daha da önem kazanmakta: (1) Sayısal bilgisayar kullanımının, akıllı makinalarla pek çok uygulama alanında yaygınlaşmaları ve özellikle süperbilgisayarlarla çok daha güçlenmeleri [6] ve (2) yapay zekâ alanındaki gelişme ve güçlenmenin ivme kazanmış olması [7].
Her konuya altyapı sağlayan bilişimin olmazsa olmazı olan yonga üretiminin yeterli olamadığı alanlarda büyük sıkıntı çekildiği bilinen bir konu. Ayrıca yonga üretimi için, örneğin (1) sadece ABD Savunma Bakanlığının 288 milyon $ yatırım yapması [8], (2) dünyanın en büyük yonga üreticisi olan Tayvan yarıiletken üretim şirketi TSMC’nin 3,8 milyar dolar ile Almanya’da kuracakları 11 milyar dolarlık yonga tesisi için, Alman hükümetinin büyük bir yatırım yapması ve (3) Avrupa Birliği’nin 2030’kadar yonga imalat yeteneğini bir misli arttırmak amacıyla 43 milyar avro desteği [9], konunun önemini vurgulamakta.
Bilişim Çağının Getirdiği Sorunlar ve Sorunların Yarattığı Bazı Fırsatlar
Tüm önemine karşın, bilişim çağı, çeşitli sorunları da beraberinde getirdi: (1) Yanlış bilgi, yanıltıcı bilgi ve bozuk bilginin çevrimiçi yaygınlaşması ve çeşitli tür oltalama, fidye yazılımı ve sahte kimlikle aldatma, bilgi çağının olanaklarının kötüye kullanılmasıyla sorun haline geldi. Ayrıca tanıtıcı olmak yerine, elektronik ortamda, defalarca yinelenerek bıktırıcı ve huzur kaçırıcı reklamlar, asıl amaçlarını unutturacak duruma geldi ve bu konuda sanalkişiler de devreye girdi [10]. (2) Siber saldırılar çok önemli boyutlara geldi [11];| dolayısıyla, kişisel veri ve sayısal varlık gibi, sayısal bilgisayarlarda, sayısallaştırılmış tüm bilgilerin korunması yaşamsal önem kazandı.
Siber suçların artması, siber güvenlikçiliğin çok aranan bir meslek olmasını sağladı. Son haberlere göre 3,5 milyon siber güvenlikçi eksiği raporlanmış durumda [12].
Geçen ay (Eylül 2023) yayımlanan ayrıntılı bir raporda, yapay zekâdaki ilerlemelerin geleceğin mesleklerini nasıl etkileyeceği konusu irdelenmekte [13]; bu arada, günümüzde çok duyulan, üretken yapay zekânın, kişi, toplumlar ve çevre için yarattığı çekinceler en büyük bilişim derneği ACM tarafından belgelendi [14].
Yapabileceklerimiz
Ülke ve kuruluşların, her konuya altyapı olan, bilişime yapacakları yatırımlar, kuşkusuz, yapay zekâ çağında da ilerlemenin ve güçlü olmanın yollarını açar. TBD’nin 1971’de kurulduğu zaman bile amacının “Teknoloji Üreten bir Türkiye” olması ve kurucu başkanı Prof. Aydın Köksal’ın daha 1968’de “Bilişim teknikbilimini ulusal bir kalkınma aracı olarak kullanacağız” düşüncesi, Cumhuriyetimizin kurucusu Atatürk’ün “Dünyada her şey için, medeniyet için, hayat için, başarı için, en hakiki mürşit (doğru yolu gösteren) bilimdir, fendir” sözüne uygunluğu ile, Türk bilişimcilerinin Türkiyemizde bilişimin başlangıç yıllarında bile Cumhuriyetimizin kuruluş değerlerini ne kadar benimsemiş olduklarını göstermekte. Batıda, 1960’lı yıllarda, “Data processing center”lar varken, Türk bilişimcilerinin “Veri işlem merkezi” yerine, “Bilgi işlem merkezi” terimini kullanmaları da, Türkçemizin özenli kullanımına, örneklerdendir.
Günümüzde, 70’den fazla öbekte 240’tan fazla Türk Bilişim Kuruluşunun [15] ve 39 öbekte 100’den fazla Türkçe bilişim terimleri sözlüklerinin [16] olması, Türk bilişimcilerinin gerek konularına ve gerek Türkçemize verdikleri önemi göstermekte.
Neredeyse her gün, yeni bilişim kavramları ortaya çıkmakta. Bu kavramların İngilizceleri, TBD’nin Bilişimde Özenli Türkçe Çalışma Topluluğu olarak derlenmekte, haftalık görüntülü toplantılarda irdelenmekte ve bilgiağı sitemizde meslektaşlarımızın beğenilerine sunulmakta. Şimdiye kadar 25 binden fazla kavram, İngilizce-Türkçe [17] ve Türkçe-İngilizce [18] olarak sözlüğümüzde yer aldı.
“Niçin ve nasıl Türkçe özürlü olunur?” sayfamızda [19] düşünürlerimizin bu konudaki düşüncelerinden seçmeler bulunmakta. Biraz özen gösterilince, her konuda ve özellikle bilişim gibi evrensel bir konuda Türkçemizin yetebileceğine inanan biri olarak, Türk bilişimcilerinin, bilişim çağında olduğu gibi, yapay zekâ çağında da, Türkçemizi özenle kullanabileceklerine, başka konularda da özenli Türkçe kullanılmasına önderlik edebileceklerine ve özürlü Türkçe yerine, hiç özentiye kaçmadan, Türkçemizin özenli kullanımının hepimize yaraşacağına inanıyorum.
Kaynakça [1] Ören, T. (1995). Enhancing Innovation and Competitiveness Through Simulation. Bildiri kitabının önsözü - 1995 Summer Computer Simulation Conference, Ottava, On., Kanada, Temmuz 24-26, SCS, San Diego, CA., sayfa vi-vii. [2] SimEthics – A Code of Professional Ethics for Simulationists. SCS - The Society for Modeling and Simulation International, San Diego, CA, ABD. [3] Ören, T. (1990). A Paradigm for Artificial Intelligence in Software Engineering. In: Advances in Artificial Intelligence in Software Engineering - Cilt. 1, T. Ören (ed.), JAI Press, Greenwich, Connecticut, sayfa. 1-55. [5] Ali, Aran (2021, 10 Kasım). From Amazon to Zoom: What Happens in an Internet Minute in 2021? Data Never Sleeps 9.0, How much data is generated every minute? Visualcapitalist.com [6] Chen, Sophia (2023, 21 Eylül). What’s next for the world’s fastest supercomputers. MIT Technology Review. [7] Heaven, Will Douglas (2023, 15 Eylül). DeepMind’s cofounder: Generative AI is just a phase. What’s next is interactive AI. MIT Technology Review. [8] Taşnıklı, Mehmet (2023, 21 Eylül). ABD Savunma Bakanlığı, Çip için 8 Bölgeye 288 milyon $ Finansman Sağlıyor. Turk-internet.com. [9] Germany spends big to win $11 billion TSMC chip plant. CNN Business (2023, 8 Ağustos.) [10] Yang, Zeyi (2023, 20 Eylül). The deepfake avatars who want to sell you everything, MIT Techology Review. [11] Görgülü, Eymen Y., Tuncer Ören (2023). Siber Güvenlik: Bilgi Varlığı, Temel Kavramlar ve 100’den Fazla Sözlük. TBD Bilişim Dergisi, Nisan. Sayfa 76-83. [12] Taşnıklı, Mehmet (2023, 21 Eylül). Dünyada Siber Güvenlikçi Eksiği 3,5 Milyon Olarak Raporlandı. Turk-internet.com. [13] World Economic Forum (WEF) (2023, Eylül). Jobs of Tomorrow: Large Language Models and Jobs. [14] Leslie, David ve Francesca Rossi (2023). Generative Artificial Intelligence, TechBriefs, ACM Technology Policy Council. [15] Bilişim Kuruluşlarımız. Bilişimde Özenli Türkçe, TBD Çalışma Topluluğu. [16] Türkçe Bilişim Sözlükleri. Bilişimde Özenli Türkçe, TBD Çalışma Topluluğu. [17] TBD Bilişim Sözlüğü (İngilizce-Türkçe). Bilişimde Özenli Türkçe, TBD Çalışma Topluluğu. [18] TBD Bilişim Sözlüğü (Türkçe-İngilizce). Bilişimde Özenli Türkçe, TBD Çalışma Topluluğu [19] Niçin ve nasıl Türkçe özürlü olunur? Özenli Türkçe, TBD Çalışma Topluluğu.